De Sint-Pietersberg, Nationaal Park Veluwezoom of het Naardermeer. Het is niet moeilijk om een van de vele Nederlandse natuurgebieden te noemen die Natuurmonumenten beschermt. Minder bekend is dat de organisatie sinds haar oprichting in 1905 ook het erfgoed dat in deze gebieden ligt beheert. Dat zijn maar liefst 3100 bouwwerken, waarvan 702 als monument beschermd zijn. Daarnaast beheert de vereniging een staalkaart aan karakteristieke landschappen, archeologische terreinen en historisch waardevolle landschapselementen als boomgaarden en houtwallen. Michiel Purmer is als specialist Erfgoed en Landschap dagelijks hierbij betrokken.
Michiel: “Geen werkdag is voor mij hetzelfde. De ene dag zit ik in de archieven om onderzoek te doen. De andere dag ben ik bezig met veldwerk. Ik houd me bezig met de vertegenwoordiging van Natuurmonumenten naar buiten toe. Daarnaast geef ik advies aan onze organisatie, van boswachter tot directeur, over hoe om te gaan met onze erfgoedcollectie.” Michiel richt zich daarbij op het groene, landschappelijke gedeelte van erfgoed – “hoewel dat eigenlijk altijd hand in hand gaat met gebouwd erfgoed.”
Elke vierkante meter door de mens beïnvloed
Die kruisbestuiving tussen rood, blauw en groen erfgoed is een logische. Natuurmonumenten beheert namelijk voornamelijk erfgoedensembles, waarbij altijd een samenhang is tussen erfgoed en omringende natuurgebieden. Michiel: “In Nederland is elke vierkante meter door de mens beïnvloed. Dat betekent dat je in een natuurgebied automatisch erfgoed vindt. Bij de aankoop van de Drentse heidevelden kregen we bijvoorbeeld ook de grafheuvels ‘erbij’. En aan de rand het Naardermeer, dat we aankochten in 1905, stond ook Molen de Onrust. Een typisch Hollandse molen in een typisch Hollands weidelandschap. Het een is niet los te zien van het ander en juist dat maakt een landschap iconisch.”
Een greppellandschap als succesfactor voor weidevogels
Een bijzonder landschap waar erfgoed en natuur onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, is weidevogelreservaat de Greidhoeke in Friesland. Het gebied kent een middeleeuwse verkaveling, waar greppels werden gegraven om het gebied te kunnen ontwateren. Het landschap zelf had veel reliëf door oude kreken en terpen – nog uit de tijd dat het gebied zee was. Michiel: “Na onderzoek kwamen we erachter dat juist het kleinschalige en cultuurhistorisch zeer waardevolle reliëf in dit zogenoemde ‘Greppeltjelân’ de succesfactor is voor weidevogels. Door de afwisseling van hoog en laag gedijen de vogels er enorm goed. Zo draagt erfgoedbeheer bij aan natuurbeheer.”
In Nederland is elke vierkante meter door de mens beïnvloed.
Ons landschap is geen openluchtmuseum
Nederlandse landschappen groeien en bloeien letterlijk. Michiel houdt zich daarom dagelijks bezig met hoe we met dit levend erfgoed kunnen omgaan. Hoe houd je een landschap dynamisch en bewaar je tegelijkertijd diens karakteristieke eigenschappen? Volgens Michiel is dit een spannende balans: “Je wilt deze landschappen niet bevriezen, want dan wordt het een openluchtmuseum waar je nergens aan mag komen. We willen onze ensembles juist de 21e eeuw in krijgen.
Dat gebeurt momenteel bijvoorbeeld in Noord-Limburg bij Jachtslot Mookerheide. Een relatief jong bebost landgoed uit 1900, met een slot opgetrokken in Jugendstil. Het pand was toe aan een grootschalige restauratie. We kijken dan gelijk hoe we het jachtslot dan ook beleefbaar kunnen maken. In dit geval gaan we een gedeelte herbestemmen tot natuurbegraafplaats. Het jachtslot krijgt een horeca- en evenementenfunctie en wordt toegankelijk voor een breed publiek. Dat doen we ook om het onderhoud deels te kunnen bekostigen.”
Grote opgaven koppelen aan het dagelijks leven
Jachtslot Mookerheide is een goed voorbeeld van het speelveld waarbinnen Natuurmonumenten opereert: erfgoed overeind houden en met partners en gebruikers een balans vinden tussen beheer, natuur en toekomst. Michiel erkent dat dat een enorme klus is. “Ook bij ons spelen de grotere opgaven van deze tijd, zoals klimaatverandering en het duurzaam beheren van een landschap of historisch gebouw. We proberen deze abstracte thema’s te koppelen aan het leven van alledag, zodat mensen zich erin kunnen herkennen. Dat doen we door verhalen te vertellen.”
Bijzondere verhalen en kijkjes in de keuken
Dat verhalen vertellen gebeurt op verschillende manieren. Natuurmonumenten brengt de geschiedenis letterlijk tot leven met onder andere verschillende routes, excursies of wandelingen met QR-codes. Onder de noemer ‘Natuurmonumenten in de steigers’ wordt publiek al tijdens de restauratie van erfgoed betrokken. Michiel merkt dat dit soort kijkjes in de keuken succesvol zijn. “We nemen bezoekers mee op excursie om te laten zien wat er allemaal komt kijken bij het onderhouden van erfgoed. Dat deden we eerder bij de restauratie van Kasteel Hackfort en de houtskooltekeningen van de Nachtwacht in de St. Pietersberg. Tijdens de restauratie van Buitenplaats de Tempel, een landgoed met unieke tuinbeelden onder de rook van Rotterdam, werkten we met verschillende partners. Zo organiseerden we een tentoonstelling voorafgaand aan de terugplaatsing van de beelden.”
De extra laag die Natuurmonumenten toevoegt aan de geschiedenis
De komende jaren richt Natuurmonumenten zich niet alleen op het verhaal van haar ‘collectie’, maar ook op het verhaal van de organisatie zelf. Dit is ook noodzakelijk om een andere reden: de restauraties en het beheer van cultureel erfgoed zijn kostbaar. Door mensen meer bewust te maken van het belang ervan, hoopt Natuurmonumenten dat een deel van hen ook financieel gaat bijdragen. Michiel: “Ondanks dat erfgoed al vanaf de oprichting in onze portefeuille zit, denken niet veel mensen bij het horen van Natuurmonumenten hieraan. Daarom vind ik het persoonlijk interessant om ook het verhaal van onze organisatie in historisch perfectief te vertellen. We bestaan meer dan 100 jaar en hebben inmiddels een laag toegevoegd aan de landschappen die we beheren. Wat is daarvan de invloed?”
Michiel hoopt uiteindelijk dat erfgoed steeds meer vanzelfsprekend wordt in ons dagelijks leven. “Ik ben soms wel jaloers op de situatie in Engeland, waar erfgoed ‘er gewoon bij hoort’. Door educatie op scholen en de National Trust is dat echt ingebed in de Engelse cultuur. Het Nederlandse erfgoed verdient dat ook. Juist omdat de menselijke stempel op elke vierkante meter van ons landschap gedrukt staat. Laten we dit krachtige verhaal inzetten als opmaat naar de toekomst.”