Cultureel erfgoed is een belangrijk onderdeel van onze identiteit en samenleving. We zorgen dat het behouden blijft zodat we het kunnen doorgeven aan volgende generaties. Maar tijdens rampen en conflicten, zoals in Oekraïne, is het behoud helemaal niet zo vanzelfsprekend en kan erfgoed ontzettend kwetsbaar zijn. Cultural Emergency Response (CER) zet zich in om juist dat bedreigde erfgoed te beschermen. Vandaag praten we met Sanne Letschert, directeur van Cultural Emergency Response, over hulp leveren in crisissituaties en de rol van CER in Oekraïne.
CER is eigenlijk nog een relatief jonge organisatie, vertelt Sanne: “We zijn pas sinds 1 juli vorig jaar een zelfstandige organisatie geworden. Daarvoor waren we onderdeel van het Prins Claus Fonds voor Cultuur en Ontwikkeling.” Ze begon vijf jaar geleden als researcher en coördinator van het CER-programma bij het Prins Claus Fonds en leidde de hele transitie van het programma naar verzelfstandiging.
Cultureel noodhulpfonds
Het Cultural Emergency Response programma werd in 2003 opgericht naar aanleiding van de oorlog in Irak en de vernietiging van de Boeddha’s van Bamyan in Afghanistan. Kort daarna vond ook een grote roof plaats in het Irak Museum. Op dat moment bestonden er nog weinig organisaties om cultuur in crisisgebieden te beschermen. “CER is opgericht als programma dat subsidies gaf aan lokale partners, zodat zij eerste hulp konden verlenen in crisissituaties. Vanuit daar zijn we gaan groeien, samen met het veld,” legt Sanne uit. “We zagen helaas dat er steeds meer vraag is naar noodhulp en ondersteuning, waardoor er uiteindelijk is besloten om door te gaan als zelfstandige organisatie.”
CER zorgt ervoor dat er snel financiële middelen en expertise beschikbaar komen voor de partners die werken binnen de gemeenschappen van getroffen gebieden, of het nou gaat om rampen of conflicten. “Wij werken direct samen met deze partners om eerste hulpprojecten op te zetten, zoals acute stabilisatie van gebedshuizen of monumenten en digitalisatie van archieven. Maar ook zetten we evacuaties van museumcollecties op en leveren we het daar bijbehorende materiaal aan. Dat laatste hebben we in Oekraïne heel erg veel gedaan.”
Eerste hulp in Oekraïne
Oekraïne is al langere tijd een prioriteitsgebied voor CER. De organisatie hostte in 2015, samen met ICCROM, de ‘First Aid Course for Cultural Heritage in Times of Crisis’, waar ook de Nederlandse Unesco Commissie bij betrokken was. Deze cursus werd regionaal georganiseerd in Oekraïne, om eerste hulpvaardigheden aan te bieden en een netwerk in kaart te brengen.
Na de escalatie in maart 2022 moest CER snel een actieplan opstellen met de prioriteiten voor het behoud van erfgoed in Oekraïne. “De eerste paar maanden was het actieplan vooral preventief, dus hoe konden we voorkomen dat er erfgoed wordt beschadigd in de steeds verder ontwikkelende oorlog? Daarna zijn we ook reactiever gaan handelen, samen met onze lokale partners,” vertelt Sanne. Dankzij verschillende fondsen, waaronder van ICOM Nederland, konden er materialen worden aangeleverd om museumcollecties goed te evacueren en op te slaan. “We hebben in samenwerking met de Nederlandse Museumvereniging twee trucks opgestuurd met conservatiematerialen, zoals bubble-wrap en karton. Een van onze belangrijkste partners in Oekraïne heeft daarna een distributiecentrum opgezet met cultureel noodhulp materiaal.”
Naast het aanleveren van materialen werkt CER ook samen met onder andere het World Monuments Fund, voor directe stabilisatie van culturele instellingen die zijn beschadigd door de bombardementen.
En het werk in Oekraïne is nog niet klaar. Er wordt opnieuw in kaart gebracht welke culturele instellingen moeten worden voorbereid op de winter en de depots, die snel werden opgezet in de eerste fase van de oorlog, zijn toe aan verbeteringen voor de lange termijn. Daarnaast is CER altijd bezig met het ondersteunen van erfgoedprofessionals in Oekraïne, onder andere door trainingen aan te bieden en het digitaliseren en inventariseren van collecties en objecten.
“We moeten zorgen voor culturele continuïteit.”
Nederland en internationale bescherming
Cultural Emergency Response wordt, naast buitenlandse partners en fondsen, voor een deel ondersteund de Nederlandse overheid, vanuit het internationaal cultuurbeleid van het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Waar bescherming van erfgoed in crisissituaties in veel landen niet op de agenda staat, is het voor Nederland een grote prioriteit. Cultuur in crisis is een belangrijk aandachtspunt voor de Nederlandse Unesco Commissie en bij het ministerie van Defensie is er een aparte unit voor Cultural Property Protection, die vanuit de kant van defensie het belang van behoud en bescherming doordrukken. “In Nederland is er directe en soms acute financiering beschikbaar voor bedreigd erfgoed. Binnen de herstelfinanciering van Oekraïne bijvoorbeeld, heeft cultuur een significante bijdrage gekregen,” aldus Sanne.
Groeien met het veld
CER bestaat pas een jaar, dus de toekomstplannen van Sanne en het team zijn ambitieus: “We willen natuurlijk graag verder doorgroeien en uitbreiden als stabiele organisatie zodat we de grote vraag om culturele noodhulp zo snel en zo efficiënt mogelijk kunnen blijven beantwoorden. Een soort internationale culturele ambulance, dat is het hoofddoel waar we naartoe werken.”
Daarnaast zet CER zich in om kennisuitwisseling te verbeteren binnen de internationale gemeenschap en het veld inclusiever te maken, waarbij lokale partners een belangrijkere rol krijgen tijdens het verlenen van noodhulp. Een andere belangrijke doelstelling is een directe link maken met humanitaire eerste hulp en het erfgoedveld. “We willen kijken hoe we cultuur steeds meer onderdeel kunnen maken van humanitaire noodhulp, hoe het daarin kan worden meegenomen en wat daar voor skills, mensen en netwerken voor nodig zijn.”
Als laatste benadrukt Sanne dat CER altijd bezig is om culturele bescherming en het belang daarvan hoger op de landelijke en internationale agenda te krijgen: “Er wordt toch nog vaak over het hoofd gezien wat voor belangrijke rol cultuur speelt in het welzijn en de saamhorigheid van mensen en gemeenschappen.”