Glas etsen, letterschilderen, glas vergulden, geschilderd en verzilverd glas… Er zijn veel verschillende technieken voor het bewerken en decoreren van glas, maar er zijn maar heel weinig mensen in Nederland die bijna al deze technieken beheersen. Erik Winkler is één van de weinigen die het allemaal kan. Met zijn bedrijf Schitterend maakt hij al 15 jaar kunstwerken van glas, volgens ambachtelijke schildertechnieken. We gaan met hem in gesprek over hoe hij bij deze oude technieken is gekomen en waarom we voorzichtig moeten zijn met ons erfgoed.
De fascinatie van Erik begon al toen hij jong was en met zijn ouders eropuit ging om landhuizen en kastelen te bezoeken. Hij besloot later om scheikunde te gaan studeren aan de UvA, maar uiteindelijk nam hij samen met zijn broer het reclamebedrijf van zijn ouders over. “Ik merkte eigenlijk na drie maanden al dat dit niet echt mijn ding was. Toen ben ik een beetje gaan zoeken naar wat ik nou écht leuk en belangrijk vind. Wat wil ik gaan maken dat blijvend is? Binnen de reclame worden dingen binnen drie maanden of drie jaar weggegooid en daar werd ik treurig van.”
Al fietsend door Amsterdam zag Erik de mooie versieringen en ornamenten bij grachtenpanden en kerkinterieurs die al honderden jaren bestonden. “Dat blijvende sprak mij aan. Zoiets wilde ik ook gaan maken. Maar wat precies…?” De uiteindelijke inspiratie kwam door een reis in Amerika, waar mooi uitgewerkte 3D houten reclameborden volop aanwezig waren. “Tijdens mijn onderzoek naar deze borden en de gebruikte technieken, stuitte ik op een website waar ambachtslieden fraaie, met de hand ontworpen lettertypen verwerkten in diverse ambachtelijk decoratieve technieken. Daar ontdekte ik ook verguld glas.” De daarop volgende vier jaar sliep Erik niet voor 04.00 uur ’s nachts en deed hij onophoudelijk onderzoek naar de technieken, materialen en stijlkenmerken van dit specifieke werk. Hij volgde cursussen in het buitenland, bij vaklieden die waren gespecialiseerd in verschillende technieken en documenteerde het proces. “Maar op een gegeven moment realiseerde ik mij, dat ik mezelf had blindgestaard op het buitenland. En Nederland dan? In Nederland hebben we ook een aantal van deze materialen en technieken gebruikt, maar we zijn er helaas niet zo zuinig mee omgegaan. Daardoor is er veel van het erfgoed en kennis verloren gegaan.”
Zuinig omgaan met erfgoed
Erik probeert mensen erop te attenderen dat ze zuinig moeten zijn met de historische aspecten die zij om zich heen zien. Alhoewel het kostbaar kan zijn om oude elementen te herstellen, zijn er vaak wel oplossingen voor. “Als iemand een mooi geëtst raam heeft wat kapot gaat, werd er vroeger vaak gezegd dat het niet meer gerestaureerd kon worden. Vervolgens werd het raam vervangen voor een nieuw raam of een gezandstraalde ruit. Maar mensen kunnen bij mij terecht met hun scherven. Die puzzel ik dan tot één geheel om zo het oorspronkelijke ontwerp na te kunnen tekenen en daarna met zuur in nieuw glas te etsen.” Zo zorgt Erik ervoor dat het glas gereproduceerd wordt en niet uit het straatbeeld of interieur verdwijnt.
Ook in de professionele sector mist er nog regelmatig genoeg kennis en voorlichting bij het beheer en behoud van monumentale details. “Op het moment dat er tijdens renovaties van monumenten bepaalde technieken niet herkend worden, zal dat door de erfgoed- en/of restauratieadviseur ook niet worden opgenomen in het adviesrapport. Dan wordt er geen budget vrijgemaakt en wordt het dus ook niet geconsolideerd, gerestaureerd of gereproduceerd. Zo wordt het erfgoed bij het restauratieproject vergeten en gaat het object steeds meer achteruit, totdat het uiteindelijk verloren gaat.”
Innovatieve oude technieken
Toen Erik 15 jaar geleden begon met het toepassen van de hervonden oude technieken, keek hij naar oude materialen en recepten. Maar veel materialen bestaan niet meer of hebben tegenwoordig een beter alternatief. “Een techniek is een techniek. Oude kunstenaars gebruikten olie met loodwit om mee te schilderen, loodwit heeft buiten een drogende werking ook een hechtende etsende werking. Maar tegenwoordig bestaan er materialen die nagenoeg dezelfde kwaliteiten hebben en deze kunnen we veilig en verantwoord toe passen.” In zijn eigen werk gebruikt Erik, indien dat bij de opdracht toegelaten is, ook moderne materialen waar hij zijn oude technieken op toepast. Zo is hij momenteel bezig met het vergulden van letters. Waar men vroeger geslagen koper of geglazuurd aardewerk gebruikte, maakt Erik nu 3D letters uit zeer duurzaam kunststof. “Dezelfde uitstraling is nog steeds mogelijk, maar met een prijs die mensen wel kunnen betalen. Het is uiteraard mooi om alles in een oude techniek te doen en dat doe ik ook graag, maar het is altijd goed om te kijken wat er verbeterd kan worden. Dat zouden de vaklieden van toen ook doen.”
Zo maakt Erik ook gebruik van zelfontworpen digitale 3D modellen als basis voor nieuwe objecten. Een oude frieslijst waar een herhalend patroon inzit, kan bijvoorbeeld uit hout of elk ander soort materiaal worden gefreesd. Vervolgens kunnen de laatste details er met de hand aan worden toegevoegd. “Het is altijd afwegen hoe het vroeger was, wat de wensen zijn, wat er mogelijk is en wat er volgens de restauratierichtlijnen mag.”
Immaterieel erfgoed doorgeven
Na een proces van zes jaar is het brede ambacht van decoratieve schildertechnieken toegevoegd aan de inventaris van Immaterieel Cultureel Erfgoed bij het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en is Erik ambassadeur voor deze technieken voor dit ambacht. Daarnaast geeft hij ook cursussen en lessen. Sinds kort ook bij het Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen (NCE). “In de boeken van het NCE werden veel technieken en objecten besproken die in Nederland bijna niet meer werden uitgevoerd. Het NCE wilde toen graag met mij in gesprek over de mogelijkheden om dit met een historisch en praktijkgerichte blik te delen met de aankomende erfgoedspecialisten. De NCE heeft mij uitgenodigd om les te geven. Ik kan namelijk in een historisch perspectief uitleggen met welke materialen, technieken en stijlkenmerken objecten werden gemaakt, wat de huidige toestand is, wat er nu het beste mee gedaan kan worden (consolideren, restaureren of reproduceren) en welke materialen daar nu het beste voor gebruikt kunnen worden. Hierdoor krijgen de studenten een bredere kennis en leren zij inzichtelijk dingen te bekijken en te beoordelen. Het is natuurlijk hartstikke mooi dat je als aankomend erfgoedspecialist op deze manier dingen leert te duiden en zo het Nederlandse erfgoed voor volgende generaties weet te borgen.”