De directie van het Afrika Museum (nabij Nijmegen) en de oprichtende paters streven naar een scheiding. Het geschil over het beheer en het eigendom van de collectie heeft een dusdanige impact dat het museum zelfs overweegt om dit najaar de deuren te sluiten.
De leiding van het Afrika Museum in Berg en Dal bekritiseert de nagebootste Afrikaanse dorpen op het terrein van het museum in Nijmegen als te stereotype. Deze replica’s van dorpen zijn een onderdeel van een langlopende discussie over de toekomst van het museum, wat nu concreet lijkt te worden. Er is zelfs sprake van een mogelijke sluiting van het museum tegen eind november.
De directie van het Nationaal Museum van Wereldculturen (NMVW), dat het Afrika Museum beheert, is van plan om het museum te sluiten. Dit voornemen komt na jaren van onenigheid tussen het NMVW en de paters die het museum in de jaren vijftig oprichtten en nog steeds eigenaar zijn van het gebouw en het terrein in de heuvels rond Nijmegen.
Conflict over beheer en eigendom van collectie
Als gevolg van dit langdurige conflict hadden beide partijen al besloten uit elkaar te gaan, waarbij het huurcontract eind 2024 afloopt. Echter, de paters zijn het niet eens met de vervroegde sluiting en de spanning is inmiddels zo hoog opgelopen dat de communicatie tussen de partijen nu via hun advocaten verloopt.
“Wij hadden dit graag pas naar buiten gebracht als er duidelijkheid was”, laat algemeen directeur Marieke van Bommel van het NMVW weten. “Dat we nu willen sluiten heeft een aantal redenen. We willen dit goed afronden voor onze medewerkers en onze collectie, en we vragen ons af: wat kunnen we inhoudelijk nog verantwoorden?”
In Berg en Dal herbergt het Afrika Museum een collectie van meer dan achtduizend artefacten, die zijn vergaard vanuit een oorspronkelijke collectie die door missionarissen is meegebracht, voornamelijk uit landen als Tanzania, Angola, Nigeria en Ivoorkust. Het museum beschikt sinds de jaren tachtig ook over een uitgestrekt buitenterrein met gereconstrueerde Afrikaanse ‘woonerven’. De omgang met deze collectie heeft de afgelopen jaren een aanzienlijke kloof veroorzaakt tussen de museumdirectie en de paters, waardoor beide partijen nu van elkaar willen scheiden.
Ontstaan en achtergrond van het geschil
Tot aan 2014 was het Afrika Museum een autonoom instituut, maar daarna fuseerde het met het Museum Volkenkunde in Leiden en het Tropenmuseum in Amsterdam om het Nationaal Museum van Wereldculturen (NMVW) te vormen. Het NMVW wordt voornamelijk gefinancierd door het ministerie van OCW en is verantwoordelijk voor het beheer van een nationale collectie.
De musea van het NMVW streven ernaar om bezoekers te inspireren tot wereldburgerschap. In 2019 werd een gedeelte van de permanente tentoonstelling van het Afrika Museum vernieuwd onder de noemer ‘Inspirerend Afrika’. Deze vernieuwing presenteerde moderne kunst en design. Na dit initiatief was het de bedoeling om de vaste expositie met etnografische artefacten en het museumpark met gereconstrueerde dorpen aan te pakken. “Het zou meer naar de hedendaagse context moeten. Weg van het stereotiepe”, aldus Van Bommel, directeur van het NMVW en Wereldmuseum in Rotterdam sinds 2021. “Afbreken was misschien een denkrichting, maar je had ook hedendaagse Afrikaanse architecten er een visie op kunnen laten geven.”
Echter, rond 2019 ontstond er een geschil tussen het museum en de eigenaars van het landgoed. De Congregatie van de Heilige Geest – de Spiritijnen – bestaat uit ongeveer veertig paters: voormalige Nederlandse missionarissen die nu in hun tachtiger jaren zijn, en Afrikaanse geloofsgenoten die het parochiewerk voortzetten.
Bij het ontstaan van het conflict in 2019 gebeurde er veel tegelijkertijd, en de partijen zijn het oneens over wat er precies is voorgevallen. In ieder geval was de Congregatie op zoek naar een nieuwe eigenaar voor het landgoed. Het museum zou op dezelfde locatie blijven, maar de Congregatie overwoog wel om een deel van de collectie mee te verkopen. Uiteindelijk ging dat plan niet door (hoewel er twee stukken werden verkocht), maar tijdens deze discussies raakte de relatie dermate gespannen dat besloten werd om het huurcontract van het museum per 31 december 2024 te beëindigen.
Er ontstond een debat met het NMVW over de richting van het museum, aldus Carel Verdonschot, vertegenwoordiger van de Congregatie. “Het doel van de samenwerking was dat je drie authentieke musea in stand houdt [de drie NMVW-musea]. Als je vervolgens besluit: ik wil maar twee musea, of ik wil alleen een goedkope tentoonstellingslocatie: dat is niet zoals de afspraken gemaakt zijn.”
Mogelijke rechtszaak
Een scheiding lijkt onvermijdelijk. Het NMVW onderzoekt momenteel een nieuwe locatie in de regio voor een wereldmuseum met een bredere focus dan alleen het Afrikaanse continent. Het Afrika Museum heeft de intentie om zelfstandig voort te gaan, met behoud van hun collectie. Een woordvoerder van het ministerie van OCW, dat eigenaar is van de nationale collectie, bevestigt dat er gesprekken lopen over dit onderwerp en dat mediation is voorgesteld.
De Congregatie verlangt dat het ministerie het eigendom van de collectie van het Afrika Museum erkent, inclusief de gereconstrueerde dorpen, aldus Verdonschot. “De collectie is met een duidelijk doel verzameld. Het binnen- en buitenmuseum hebben een directe relatie met elkaar. Dat is één groot museumstuk. Die willen we graag bij elkaar houden, om daarmee vervolgens actuele thema’s voor het voetlicht te brengen.” Volgens hem stevent de Congregatie af op een rechtszaak: “Voor een zelfstandig museum moet ik nieuwe financiers zoeken. Ik heb er baat bij dat er snel duidelijkheid komt.”