Het Drentse Veenhuizen bestaat 200 jaar. Het dorp werd, als experiment, opgericht als een van de zeven Koloniën van Weldadigheid om armoede tegen te gaan. Deze historie is nog steeds in het dorp te zien. Veenhuizen telt meer dan honderd Rijksmonumenten en werd in 2021 – met nog drie andere landbouwkoloniën – aan de UNESCO Werelderfgoedlijst toegevoegd. Het kroonjaar wordt gevierd met 50 activiteiten voor publiek, georganiseerd door inwoners en ondernemers. Daarnaast wordt op deze historische plek gewerkt aan de toekomst. We spreken Bas Morsink, directeur-ontwikkelmanager bij de Nieuwe Rentmeester Veenhuizen (rechts op de foto), over de geschiedenis en herbestemming van Veenhuizen.
De start: Veenhuizen als grootste Kolonie van Weldadigheid
“Veenhuizen is moeilijk leesbaar en heeft meerdere verhalen door elkaar lopen: het koloniale verhaal, de gevangenis, de geschiedenis van het gevangenisdorp, het museum en de toekomst,” begint Bas. In 1818 stichtte De Maatschappij van Weldadigheid zeven landbouwkoloniën. Die in Veenhuizen was de grootste. Het doel was de maatschappij uit de armoede trekken. Bas: “Het was een groot experiment waar arme mensen verplicht aan mee moesten werken. Veenhuizen was vrij geïsoleerd en de mensen woonden er onvrij, daarom werd het dorp voor een groot gedeelte zelfvoorzienend. Er was een kerk, een school, een boerderij en de inwoners leerden door te doen. Daar was toen al veel bewondering voor. Het zelfvoorzienende aspect dat in Veenhuizen is ontstaan, inspireert nog steeds. Financieel gezien was het experiment geen succes. Uiteindelijk zijn alle Koloniën failliet verklaard of verkocht.”
Van Gevangenisdorp tot dorp met gevangenis
Vanaf die tijd kwam Veenhuizen weer in handen van de regering en werd het een Rijkswerkinrichting. Bas: “Landlopers werden in Veenhuizen tewerkgesteld. Rond 1900 werden er twee nieuwe gevangenissen gebouwd: Norgerhaven en Esserheem. Daar omheen werd het dorp Veenhuizen verder opgebouwd. Er kwamen woonhuizen, maar het bleef een gevangenisdorp. Alleen mensen die in een van de gevangenissen werkten, mochten in Veenhuizen wonen. Ging je met pensioen of stopte je met werken? Dan moest je plaatsmaken voor nieuwe werknemers. De gevangenis in Veenhuizen is nog steeds in gebruik en ligt naast het Nationaal Gevangenismuseum. In het museum zelf wordt het verhaal van Veenhuizen als gevangenisdorp verteld.”
De architectuur van Veenhuizen
Als je Veenhuizen van bovenaf bekijkt, zie je de maakbaarheid ervan terug. Bas: “De architectuur is op zichzelf staand niet eens zo speciaal. Wanneer je uitzoomt en de gebouwen in combinatie met elkaar en het gebied bekijkt, zie je hoe bijzonder het is. De rechte lanen, de orthogonale structuur waarbij rechte lijnen haaks op elkaar staan, de panden: ze getuigen van een rijke Koloniegeschiedenis waar de samenleving volledig ingekaderd was.”
Ruimte voor experiment blijft belangrijk
“De laatste jaren – tot aan 2021 – heeft er veel stilgelegen in Veenhuizen. Inmiddels is de basis goed op orde,” vertelt Bas. “Veenhuizen is momenteel in beheer van de Nieuwe Rentmeester Veenhuizen. Een zelfstandige stichting opgericht vanuit drie moederorganisaties: Nationale Monumentenorganisatie, BOEi en Stichting Het Drentse Landschap.” De Nieuwe Rentmeester is een kleine en betrokken organisatie die de regie heeft op verschillende vlakken. In zijn rol als directeur-ontwikkelaar legt Bas uit hoe zij te werk gaan: “We houden ons bezig met het beheer, onderhoud en ontwikkelen van vastgoed. Maar ook met het vertellen van het verhaal van Veenhuizen en de lokale verankering van onze organisatie in het gebied. Het experimentele karakter dat voortkomt uit de beginperiode van Veenhuizen blijft een belangrijk onderdeel van de herbestemming.”
Balans tussen toerisme, economie en leefbaarheid
De Nieuwe Rentmeester werkt nadrukkelijk samen met partijen binnen het gebied en kijkt hoe ze die samenwerking kunnen optimaliseren. Bas: “We hebben twee gebouwen, die lang antikraak zijn geweest, opengesteld als bedrijfsverzamelgebouw voor kleine ondernemingen. En in het voormalige directiehotel, waar hoge ambtenaren sliepen wanneer ze Veenhuizen bezochten, vind je nu Keunsto. Een circulair bedrijf dat gespecialiseerd is in recycling van kunststof.” Bij het herbestemmen wordt rekening gehouden met de lokale ondernemers en het aanbod van kunst, cultuur en theater in Veenhuizen. “We proberen daarbij een goede balans te vinden tussen toerisme en economie enerzijds en leefbaarheid anderzijds. Het moet leuk blijven voor bezoekers én bewoners.”
Op 9 november vindt in Veenhuizen ook het Nationaal Monumentencongres plaats. Kaartjes zijn nu te koop. Kijk voor meer informatie op de website van het Nationaal Monumentencongres.