In Franeker(Friesland) staat een historisch pand met een wel heel bijzondere kamer: het plafond van de voormalige woonkamer bestaat namelijk uit een planetarium. Dit schaalmodel van het zonnestelsel werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door wolkammer Eise Eisinga. Op 19 september 2023 werd het planetarium uitgeroepen tot Unesco Werelderfgoed. Maar wat maakt dit planetarium zo bijzonder? En wat gaat er gebeuren nu het deze status heeft gekregen? Adrie Warmenhoven, directeur van het Eise Eisinga Planetarium, vertelt over het nominatieproces en de toekomstplannen.
Van wol kammen tot sterrenkunde
Adrie Warmenhoven is sinds 2001 directeur en conservator van het planetarium. “Het Eise Eisinga Planetarium is het oudste, nog altijd werkende planetarium ter wereld. Eise Eisinga bouwde het in de 18e eeuw in zijn woonkamer. Hij heeft het hele zonnestelsel 1000 miljard keer moeten verkleinen om het passend in zijn woonkamer te krijgen! Dit betekent dat een millimeter op het plafond overeenkomt met één miljoen kilometer in de werkelijkheid.”
Eise Eisinga was wolkammer van beroep en had alleen de lagere school afgemaakt. Sterrekunde was zijn hobby. Maar de wolkammer had zich er dermate in verdiept, dat hij in staat was om het hele zonnestelsel als bewegend model in kaart te krijgen op het plafond van zijn woonkamer. Op het plafond zijn de planeten tot en met Saturnus te zien. De andere planeten waren in die tijd nog niet ontdekt. “Alle planeten bewegen volgens de werkelijkheid. De kleinste planeet, Mercurius, heeft een kleine drie maanden nodig om rondom de zon te draaien. Saturnus doet er dertig jaar over. Daarnaast heeft Eisinga allemaal wijzers ingebouwd, die áltijd de juiste datum, dag, schijngestalten van de maan en zons- en maansverduisteringen aangeven. Je kan het zo gek niet bedenken, alles wat met het zonnestelsel te maken heeft vindt plaats in die kamer,” verteld de directeur. Het geheel wordt aangedreven door een raderwerk van tientallen houten wielen en assen, voorzien van zo’n zesduizend spijkers en een Friese staartklok.
20 jaar samengevat
Twee jaar nadat Adrie Warmenhoven begon als directeur, startte het Unesco nominatieproces. Eigenlijk als toeval: “Tijdens een bestuursvergadering stelde een bestuurslid voor om de status van werelderfgoed aan te vragen. Het geeft namelijk een zeker behoud en beheer aan je instelling en het planetarium is heel uniek.” Na deze zijdelingse opmerking is het bestuur gaan kijken hoe zo’n proces verliep. De eerste stap was om het planetarium onder de aandacht te brengen bij Nederland. Echter was Nederland in die periode lid van de Unesco commissie en bracht het land geen nominaties binnen. Na bijna tien jaar wachten besloot Nederland uit de tientallen belangstellende sites een selectie te maken van de negen meest kansrijke: de ‘Voorlopige Lijst’. “Zeven jaar lang waren we voornamelijk bezig om onder de aandacht te komen. Vanaf 2010 zijn we officieel ons dossier gaan opstellen,” legt Adrie uit. “Unesco heeft hele strenge eisen waar het dossier aan moet voldoen. Uiteraard moet je beschrijven wat jouw site nou zo bijzonder maakt, de outstanding universal value dus. Maar ook moest er een uitgebreid managementplan komen. Stapje voor stapje kwamen we steeds dichter bij de eindstreep.” In december 2021 besloot de Nederlandse ministerraad dat het dossier van het Eise Eisinga Planetarium werelderfgoed waardig was, waarna het kon worden ingediend. En in januari 2022 werd het dossier overhandigd aan het Werelderfgoedcentrum van Unesco in Parijs. “We zijn echt met het dossier onder onze armen in de trein gestapt om het in Parijs te overhandigen!” Na nog een desktop review, waarbij 20 landen het dossier hebben beoordeeld, en een technische evaluatie missie bij het planetarium, werd er in juli 2023 een positief advies gegeven. Dit betekende dat het planetarium een plekje kreeg op de agenda van het Unesco-congres, waar de nominaties werden beoordeeld.
Gefeliciteerd met de nominatie
En toen brak de dag aan waar Adrie Warmenhoven en zijn team zo lang naartoe hadden gewerkt. Op dinsdagochtend 19 september werd de nominatie van het Eise Eisinga Planetarium voorgelegd aan het Unesco Congres. “Het was wel een kippenvel momentje, om de toelichting van ‘ons’ planetarium te horen in een congrescentrum waar 195 landen bijeen zijn.” Na de toelichting kwam er gelegenheid om te reageren. Bij het planetarium was er eigenlijk geen negatieve beoordeling. Sterker nog, België sprak een zeer lovend ondersteuningswoord uit: “Ze noemden het een ‘little gem’, die thuishoort op de werelderfgoedlijst.” Toen er ook geen commentaar via de mail bleek te zijn, sloeg de voorzitter met de hamer en werd Nederland gefeliciteerd met de nieuwe nominatie.
Pers, televisie en rijen
Het nieuws van de nominatie werd gelijk opgepikt door landelijke en internationale pers: “Het planetarium werd besproken in tv-programma’s als het NOS- en RTL Journaal en de Avondshow van Arjen Lubach, we zaten bij talkshows, waaronder Khalid & Sophie en alle kranten deden uitgebreid verslag van de nominatie.”
En het werd gelijk een stuk drukker bij het planetarium. “In theorie hadden we ons al voorbereid op de drukte. Natuurlijk is het moeilijk in te schatten hoe groot de belangstelling zal zijn, maar stel je voor dat het echt heel druk wordt. Hoe gaan we dat dan opvangen? Ik heb toen uitgebreid bij andere instellingen gekeken hoe zij omgaan met veel belangstelling voor een kleine ruimte.” Maar al voordat het nominatiedossier in handen kwam van Unesco, bood corona de oplossing: tijdsloten. “Het werd verplicht om met tijdsloten te werken, wat een fantastisch systeem bleek te zijn. Tot dan toe deden we ’s ochtends gewoon de deuren open en konden mensen zo naar binnen lopen. Daardoor was het in de ochtenden heel rustig en kreeg je later een enorme piek,” legt Warmenhoven uit. “Dankzij de tijdsloten werd de toestroom veel gelijker, waardoor iedere bezoeker de gelegenheid krijgt om het planetarium uitgebreid te bewonderen.”
De toekomst van het planetarium
De belangrijkste taak voor Adrie Warmenhoven is natuurlijk om het Eise Eisinga Planetarium voor altijd in stand te houden. “Met de Unesco werelderfgoed status wordt de instandhouding enorm ondersteund en hebben we een wereldwijd bereik. Er wordt dan verwacht dat je dat Unesco verhaal goed naar buiten brengt.” De komende maanden zullen Adrie en het team vooral kijken naar de technische zaken: verandert de toestroom van bezoekers, moeten de openingsuren verruimd worden en hoe kan er worden ingesteld op de grote groepen die naar het planetarium komen?
Ook gaat het planetarium samenwerken met de andere werelderfgoed sites in Friesland. “We hebben in de provincie een paar prachtige iconen bij elkaar, met land, lucht, water en het heelal. Het is een ontzettend mooi verhaal wat je specifiek voor Friesland naar buiten kan brengen. En als dat allemaal binnen een halfuur rijden van elkaar af is, is dat natuurlijk helemaal fantastisch!”