“Bezielde bestemmingen”: over de toekomst van het religieus erfgoed

2015-11-06 14.04.10

Op 6 november jongstleden werd in Hilversum de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed gepresenteerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), in samenwerking met de Stichting Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed (BHRE) en de Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland (VBMK).

De Agenda Toekomst Religieus Erfgoed is precies wat het zegt: een agendering van projecten en initiatieven in het kader van het religieus erfgoed in Nederland. Aanjager hiervoor was het Jaar van het Religieus Erfgoed in 2008. Het besluit tot een Agenda werd in 2013 genomen, de aftrap vond een jaar later plaats. In 2016 – het ‘oogstjaar ‘ – worden de vruchten geplukt van wat er de afgelopen twee jaren op touw is gezet. Het symposium in Hilversum was bedoeld om een tussenstand en vooruitblik te geven op Agenda-activiteiten tot het eind van dat jaar, met de inzet van enkele wellicht atypische sprekers om het geheel in maatschappelijke context te plaatsen.

Aftrap
Het symposium werd ingeleid door Agenda-projectleider Mirjam Blott, die de nadruk legde op het emotioneel beladen eigenaarschap dat zo kenmerkend is voor de specifieke herbestemmingsopgave van religieus erfgoed: niet alleen zijn er formele kerkeigenaren die een grote rol (en vaak ondergewaardeerde) spelen, maar ook de samenleving als geheel kan ‘ownership’ claimen van het geheel aan gevoelens en ervaringen die samenhangen met deze monumenten. Omdat er zoveel belanghebbenden zijn en er ook bijna even zoveel kennis te delen valt, onthulde Mirjam dat de RCE binnen de Agenda een nieuw digitaal platform zal lanceren, dat de komende jaren door actieve participatie vanuit het veld steeds verder moet groeien en nieuwkomers in de kerkelijke herbestemming op weg kan helpen.

Vervolgens gaf Gerben van Dijk, directeur van het Vastgoedjournaal Netwerk Platform, de toelichting op het verdere programma en kon het symposium van start gaan.

Bezielende bestemmingen
De eerste spreekster was Stine Jensen, filosofe en schrijfster. Zij heeft zelf in een herbestemde kerk gewoond, maar daar lijken de raakvlakken met religieus erfgoed dan op te houden. Of toch niet? Stine gaf de aanwezigen namelijk wat overdenkingen mee, die onze beweegredenen binnen het religieuze herbestemmingsvraagstuk in perspectief zetten: zijn wij niet allemaal op zoek naar bezielende bestemmingen in onze honger naar zingeving? En zijn onze religieuze monumenten, die door de leegloop op meer manieren ‘leeg’ raken dan alleen fysiek – ‘ontzield’ was een term die in mij op kwam – juist niet geschikt om ons hiervoor ruimte te bieden? Zoals het een goed filosofe betaamt bleven de toehoorders met meer vragen achter dan dat ze antwoorden hadden gekregen.

De kracht van reclame
De volgende spreker was Pieter Leendertse, directeur en partner bij communicatiebureau KesselsKramer. Ook hier is een mooie link met het religieus erfgoed, aangezien het bureau huist in een klooster met daarin een houten fort en een strandwachttoren (jawel). Controverse is dan ook bijna een handelsmerk van KesselsKramer, wat ze hebben getoond in hun campagnes voor donorregistratie en het befaamde/beruchte (uw keuze) Hans Brinker budgethotel in Amsterdam (“The hotel that couldn’t care less. But we’ll try”). Door te laten zien dat complexe en maatschappelijk gevoelig liggende kwesties wel degelijk benaderd kunnen worden met een eerlijke, frisse blik, toonde Pieter Leendertse dat er nog genoeg mogelijkheden zijn om religieus erfgoed op een unieke manier in de markt te zetten. Tip: lees op de site van KesselsKramer vooral hun FAQ met 100 vragen.

Van adopteren…
Sylvia Pijnenborg van BOEi/BHRE presenteerde daarna een tweede project binnen de Agenda: het project ‘Adopteer een kerk’. Het streven van veel herbestemmingstrajecten is het vinden van permanente nieuwe functies. Echter, het is juist de tijdelijke herbestemming die de lange adem kan verzorgen die nodig is voor het volhouden van dergelijke lange processen. Binnen ‘Adopteer een kerk’ worden tien partijen en kerken samengebracht om een (tijdelijke) herbestemming te realiseren, waarbij de professionele organisaties de nieuwe eigenaren ondersteunen en helpen om slagvaardiger te worden. Einddoel is een handreiking voor een volgende lichting herbestemmers-in-spé, alsook in feite het leveren van een groep van tien nieuwe ervaringsdeskundigen.

…naar inspireren
Sylvia liet vervolgens de vloer aan een bijzonder spreker: Ruben van Zwieten, predikant en ondernemer. Met De Nieuwe Poort als huis voor zingeving en reflectie op de Zuidas, is Ruben een man zonder kerk maar mét een missie. En hoewel ik in eerste instantie niet helemaal wist wat ik moest vinden van deze enthousiaste orator, werd ik al gauw door zijn bevlogenheid meegenomen. Hij sprak over kerken als AAA-locaties in een overpragmatische samenleving en wees de aanwezigen op een voor mij eigenlijk nieuwe realisatie: het herbestemmen van een kerk betekent ook dat de rust die ondertussen in en rond zo’n leeg gebouw is ontstaan (en er ook al was tijdens de tijd van de eredienst), kan verdwijnen. Dit kan aanzienlijke gevolgen voor de lokale leefomgeving hebben. Misschien is een stilteruimte als (tijdelijke) nieuwe functie nog helemaal niet zo verkeerd. Bezieling, verstilling, reflectie. Oude begrippen met moderne invulling in beeldbepalende monumenten.

De gemeente aan zet
De laatste spreekster voorafgaand aan de zaaldiscussie was Nicolien van Vroonhoven, wethouder in Hilversum. Als bestuurder in een dorp met een bijna overrepresentatie aan mooie gebouwen (als oud-Hilversummer mag ik dat zeggen), sprak de wethouder over de rol van de gemeente als facilitator tussen eigenaren, (lokale) initiatiefnemers en andere belanghebbenden. Ze liet zien dat je, als je als gemeente actief en gedreven erfgoedbeleid voert, aanzienlijk makkelijker de verschillende partijen bij elkaar kan brengen om de klus te klaren. Hier ligt zeker een kans én verantwoordelijkheid voor alle gemeenten in Nederland! Daarnaast sprak ook Nicolien over de noodzaak tot tijdelijke functies, om de kerken geen lege hulzen te laten worden.

De zaal aan het woord
Nadat een ieder op het podium aan het woord was geweest toog dagvoorzitter Gerben van Dijk de zaal in, om reacties te peilen en de mensen die dat wilden hun zegje te laten doen. Het was frappant dat er betrekkelijk weinig kerkbestuurders aanwezig waren, iets wat mij wel meer is opgevallen tijdens recente bijeenkomsten over het thema religieus erfgoed. Is dit misschien een gevolg van de tot nu toe ondoorzichtige stand van kennis en ervaring, die deze essentiële belanghebbenden op afstand houdt? Of is herbestemming van kerken toch nog steeds vooral een ‘ding’ in de erfgoedsector en voelen kerkbestuurders – maar ook bijvoorbeeld potentiele, particuliere initiatiefnemers – zich afgeschrikt temidden van al deze professionals en inhoudelijke enthousiastelingen? Dit zijn overwegingen waar de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed hopelijk ook antwoord op kan geven.

De eerste steen als slotstuk
Nog onbesproken is de locatie van het symposium: de Zuiderkerk in Hilversum. Een tijd lang werd dit gebouw met haar markante toren bedreigd met sloop, totdat de jonge kerkgemeente Thousand Hills International Church de kerk tijdelijk in gebruik nam en in 2012 zelfs kocht. Om het einde van de restauratie van de kerk te vieren werd door voorganger Van Wessem en wethouder Van Vroonhoven de eerste steen van de kerk ceremonieel onthuld. Deze was decennia geleden verwijderd en na een omzwerving weer teruggevonden. Teruggemetseld met een bijbel, verklaring en avondmaalset was de onthulling een passend slotstuk voor een geslaagd symposium.

Harry Pape
Rubicon Erfgoed

Wilt u meer weten over de punten op de Agenda?
– Website Toekomst Agenda Religieus Erfgoed