Iets krijgt slechts waarde, wanneer het kan worden verwoord, een naam krijgt. Naam krijgt.
‘Spookdorp Doel’ is niet de juiste naam. Om veel redenen. Doel is een dorp dat weerstand biedt aan vernietiging en daar moedig in slaagt. Er wordt momenteel een herbestemmingstraject voorbereid, maar al jaren wordt het dorp platgelopen en verder gesloopt door ‘spookdorptoeristen’.
Wanneer ik door Doel dwaal, zie ik de huizen treuren. Ze vergaan van eenzaamheid. Een huis is hulpeloos wanneer het niet bewoond wordt. Veel werd gefikst door handlangers van de afbrekers: dakpannen werden verwijderd, ramen werden open gezet en telkens weer open gezet. De natuurelementen, dieven en brandstichters deden de rest. Zelfs het robuuste kloostercomplex viel er aan ten prooi, maar niet de kleine Villa Panchaia van meester Frank. Hij leeft en woont in Doel als Tolkiens Tom Bombadil, die vrolijk neuriënd tussen de regendruppels door loopt en toch droog thuis komt. Op vrijdag 26 juli 2019 stortte het huis van zijn buurvrouw Octavie in. Toen Frank zijn huisje kocht in 1992 was het in een veel slechtere staat dan dat van zijn buurvrouw. Sinds de dag van haar dood in 1998 stond het huis leeg. Bij nacht en ontij werd de vloer uitgebroken. Sindsdien stond het huisje als met blote voeten in de koude aarde. Zorg en aandacht houden mensen levend. Zorg en aandacht houden huizen levend.
Er is veel verdwenen. In 2004 de Rubenshoeve, een prachtig complex van een woonhuis met alkoven en een polderschuur met een nok die wel twintig meter uittorende boven de polder. Gewoon afgebroken na herhaalde brandstichtingen. Bij de laatste waren er drie brandhaarden. De politie vond het niet de moeite om een onderzoek in te stellen. In 2009 werd een volledige straat afgebroken, de Havenweg. De Havenweg stond in de Inventaris Onroerend Erfgoed beschreven als dorpszicht. In 2009 werd het Camermanhuis afgebroken. Het Camermanhuis was in België een zeldzaam voorbeeld van een woonhuis in Empirestijl. De vernietiging van dit monument is exemplarisch voor het droeve lot van Doel. Heel bewust sneed men de gebouwen met betekenis uit het dorp weg. De plekken waar deze gebouwen stonden zijn nog altijd kaalgeslagen. Hotel Jagersrust is afgebroken in 2010, met als argument dat het onveilig was geworden. Natuurlijk na jaren van verwaarlozing. Maar deze verantwoording was wel al een teken van verandering. Men durfde niet meer zomaar af te breken, zonder uitleg. De tijd dat afbraakfirma’s een handeltje dreven in de eikenhouten balken van de Rubenshoeve was voorbij.
– ‘Je kan toch niet alles bewaren!’ kwam een kaderlid van een koepelorganisatie voor erfgoed me zeggen, toen ik in 2009 werd uitgenodigd op een internationaal congres.
– ‘Nee, maar de conclusie mag niet zijn dat je enkel het meest waardevolle dient te bewaren. De uniciteit van erfgoed ligt niet alleen in het object, maar ook in de context. In een gebied van tien vierkante kilometer wil men alle huizen, gehuchten, dijken, polders, natuurgebieden én een heel dorp weg, een dorp dat bovendien officieel het statuut heeft van ‘dorp met historische en esthetische waarde’. Het kaderlid zweeg en draaide zich weg van mij. Mijn engagement is ontstaan vanuit een diep besef dat mens en erfgoed niet te scheiden zijn. Erfgoed beperkt zich niet tot de consensus: de erkende ‘monumentale’ objecten of de dure stukken. Erfgoed is fragiel. Het moet herkend worden om erkend te kunnen worden. Het heeft erfgoeddragers en -zorgers nodig. In de jaren ‘60 van vorige eeuw wilde men in Gent het Gravensteen afbreken. In de jaren ‘70 en ‘80 moest de Art Nouveau er aan geloven. Pas in de jaren ‘90 kreeg men terug oog voor de erfgoedwaarde van het Centraal Station in Antwerpen. Nu staat deze spoorwegkathedraal steevast in de top tien van mooiste stationsgebouwen ter wereld.
Niets blijft zoals het was en niet alles kan bewaard blijven. Maar dat mag niet betekenen dat alles vogelvrij verklaard mag worden, want alle erfgoed is het resultaat van het zweet, het geluk en de tranen van mensen. En om deze reden uniek en onvervangbaar. Doel is een plek waar het impact van verlies op grote schaal open en bloot voor iedereen voelbaar is. Zoek er geen spoken. Vindt er de ziel, vertrapt.
Johan De Vriendt
Erfgoedgemeenschap Doel & Polder