Directeur Heemschut: we moeten af van de mantra ‘herbestemmen’

Pleidooi voor wat meer 'begeleid' verval van gebouwen..

In bijzijn van prinses Beatrix vierde Heemschut zaterdag in Woudrichem het 111-jarig bestaan. Bij die terugblik werd ook stilgestaan bij de toekomst. Hoe ziet Karel Loeff, directeur van Heemschut, de monumentenwereld de komende jaren ontwikkelen?

‘De laatste jaren is mij persoonlijk tegen gaan staan dat het mantra in de monumentenzorg steeds het woord ‘herbestemming is’, schrijft Karel Loeff in de Mei-editie van het blad Heemschut. ‘Leegstand staat bij velen gelijk aan stilstand en stilstand betekent achteruitgang. Nu ben ik zelf al lang voorstander van meer ‘stilstaande’ plekken, gebouwen zonder functie, ruïnes die met begeleid verval de bezoeker doen wegdromen van de tijd van toen.’ 

St Dunstan in Londen

Een nogal gedurfd standpunt in een land dat kampt met woningtekort en een vluchtelingenstroom. Waarom zouden we ervoor kiezen om een oud gebouw te laten vervallen, terwijl het we het ook een nieuwe functie kunnen geven of kunnen slopen voor iets anders? De redactie belt Loeff om zijn standpunt nader te verklaren.

Loeff: “In Nederland wordt alles altijd netjes opgeruimd. In het buitenland zie je veel meer ruïnes, dat kan een gebied ook charme geven. In het aardbevingsgebied in Groningen staan enorme leegstaande schuren. Als je die opruimt heb je inderdaad weer een stukje landbouwgrond of plek voor een woning, maar als je ze laat staan geef je het gebied een bepaalde aantrekkingskracht, het maakt het beeld van het gebied compleet.” 

Maar, geeft Nederland nog om schoonheid of karakter? Staat bij ons het economische nut niet altijd voorop? De nieuwe generatie ziet dat misschien anders. Loeff: “Ik zie dat veel jongeren geïnteresseerd zijn in plekken die niet opgeknapt of gerestaureerd zijn. Zij zijn op zoek naar vervallen gebouwen waar zij foto’s kunnen maken, of videoclips kunnen opnemen. Maar in het aangeharkte Nederland zijn deze gebouwen nog maar nauwelijks te vinden. Zo is onlangs het ENCI-terrein in Maastricht ook alweer verkocht om her-ontwikkeld te worden. Is dat wel nodig?”

Een leeg en vervallen gebouw lijkt dus geen functie te hebben, maar die heeft het toch wel: het is een plek die inspireert. 

Het ENCI-complex te Maastricht: groeve en fabrieksinstallaties Foto: Sander Spek via wikimedia CC BY-SA 3.0

Borgingsplan

Om meer monumenten te ‘redden van de herbestemming’, zou Heemschut willen dat de overheid  gaat experimenteren met een borgingsplan. Dit plan stimuleert niet zozeer het verval van monumenten – dat zal voor veel mensen nog een stap te ver gaan – maar kan er misschien wel voor zorgen dat meer gebouwen hun originele functie behouden. 

Het borgingsplan komt uit de wereld van het immaterieel erfgoed, waarbij de overheid niks garandeert en de eigenaar van het erfgoed zelf de waarde borgt. Het maakt van het borgen van erfgoed een publiek-private inspanning. Op deze manier hoopt Loeff dat meer monumenteigenaren gestimuleerd worden om na te denken over het behoud van de functie. Loeff: “Het zou toch jammer zijn als er straks niemand meer een buitenplaats bewoont en dat alle kerken zijn veranderd in musea of appartementen. De functie kan niet los gezien worden van de waarde van een gebouw.” 

Gaan we in de toekomst meer behoud van functie en ‘begeleid’ verval zien? Kan Heemschut de omgang met monumenten een andere richting op duwen? Dat hebben ze in die afgelopen 111 jaar al vaker voor elkaar gekregen.

Bent u het met Karel Loeff eens? We horen uw mening graag hieronder!

  1. Van harte mee eens. Al tijden is het mij een doorn in het oog dat (rijks-)monumenten verbouwd worden onder het mom van ‘revisibel’. In de prakijk komt het er op neer dat komende generaties de oorspronkelijke dimensies en indeling van monumentale gebouwen niet meer kunnen navoelen. Dat is bij ruines misschien ook niet altijd het geval maar ze kunnen wel door hun openheid iets doen vermoeden. Of neem een aan de eredienst onttrokken kerk: maak er liever een parkeergarage of overdekte markt van dan het vol te proppen met appartementen die de monumentaliteit doen versnipperen en allerlei noodgrepen vereisen om het gebouw te laten voldoen voor huisvesting. ‘Reverse’ kan ook nog: woningen tegen de buitenkant van een kerk maar de binnenruimte voor de verandering eens ongemoeid laten (er gaat al zoveel aan monumentale interieurs verloren)

  2. De heer K. Loeff van Erfgoedvereniging Bond Heemschut maakt zich kennelijk zorgen als het om deugdelijke omgang met onze monumentale bouwwerken gaat.
    Het is terecht.
    Bij monumenten in Nederland is het gangbaar geworden; “velen voelen zich geroepen maar weinigen zijn uitverkoren deze roeping qua kennis en expertise gestalte te geven”. Dat geldt te vaak voor Rijk, provincies, gemeenten, R.C.E. en helaas enige mate ook voor de Bond Heemschut.
    Ambtenaren zijn qua opleiding kennelijk gekwalificeerd maar hebben geen of te weinig vaardigheden en kennis of missen interesse om een en ander doelmatig in praktijk te kunnen brengen en te borgen. Erfgoedvereniging Bond Heemschut kan zelf een bijdrage leveren. De praktijk leert dat de provinciale Heemschut-commissies meer met kennis zouden kunnen worden ondersteund.

  3. Mijn oude boerderij, in 2011 uitgeroepen tot Brabants Mooiste Boerderij, is behouden gebleven incl al haar oude elementen van de grote verbouwing van 1890 (stal met plee, geut en herd met bedstee), niet keihard gerestaureerd maar simpelweg behouden. Ik leef er heel ouderwets, eenvoudig en tevreden en ontvang vele bezoekers, die hier met mij mee kunnen genieten van de nog immer heersende 19de eeuwse sfeer.
    Helaas gaat behoud niet altijd hand in hand met vooruitstrevende gemeenteplannen.
    Gemeente Heusden heeft namelijk goedkeuring gegeven aan het plan om pal naast de moeshof van de boerderij 2 nieuwe huizen te bouwen waarbij de 21ste eeuw (met o.m. zonnepanelen) vol in het zicht zal komen van de boerderij, m.n. van de 18de eeuwse 16-ruits schuiframen van d’n herd/ oude huiskamer. De generatieslang zorgvuldig behouden 19de eeuwse sfeer zal hiermee teniet gedaan worden.
    Toch staat in de voorfase van de nieuwe omgevingsvisie vermeld dat er in onze gemeente extra aandacht gegeven zal worden aan cultureel erfgoed.
    Volgens de burgemeester en de (inmiddels voormalige) wethouder Monumentenzaken zal de oude boerderij door het contrast met het nieuwe juist mooier uitkomen en heeft het niets te maken met de winst die de gemeente zal hebben vanwege het veranderen van landbouwgrond in bouwgrond.
    Meningen verschillen. Wat is behoud van erfgoed?? Borgen, de oude sfeer bewaren, herbestemmen, omgeven met contrast zodat het beter uitkomt?

  4. Het gaat Karel Loeff om de bezinning bij alle acties voor afbreken, herbestemming en (her)gebruik, inclusief de optie ‘ruïne’. Absoluut mee eens. Maar onze context is anders dan die in het buitenland. En er zijn altijd nog onze tijdelijke ruïnes: de leegstaande Meelfabriek in Leiden was jarenlang een onderwerp van discussie én een plek van inspiratie voor kunstenaars en wat niet al. Maar heel fijn dat die nu weer ingepast is en gebruikt gaat worden. Ook dat kan met behoud van het verhaal, soms zelfs beter. Begraafplaats Groenesteeg, de naaste buur, doet gelukkig aan begeleid verval – maar niet in de uiterste consequentie, want we willen de historische grafmonumenten niet kwijt. Dat geldt ook voor de R.K. Begraafplaats in Naaldwijk of voor die ruim tweehonderd jaar oude kunstenaarswoning in Rockanje. Ook hergebruik (met louter het aanzicht van kerkhof of gebouw) houdt het verleden bij ons en ter relativering: het handhaven van de oorspronkelijke functie is vaak onmogelijk en vergt toch aanpassingen. Maar we moeten dat inderdaad stimuleren waar het kan! Overigens zal het wonen in een historisch landgoed comfortabeler zijn dan het wonen in een historisch duinhuisje…

  5. Het is ook maar sterk de vraag of de huidige omgang met erfgoed zich leent voor het oplossen van het woningtekort, want met herbestemmingsprojecten is vaak zoveel geld gemoeid, dat de gerealiseerde woningen louter voor vermogende bevolkingsgroepen beschikbaar worden. De neiging om te exploiteren staat sowieso een alternatieve benadering van erfgoed in de weg. Niet alleen de kosten van de in het geval van herbestemmen noodzakelijke restauratie, maar erachter aan ook de hele ratjetoe van zogenaamde verduurzaming, in de markt zetten et cetera. Het land zou een stuk meer tot de verbeelding spreken als er plekken zijn die onbestemd blijven, waar het initiatief tot invulling aan lokaal betrokkenen wordt gelaten. Plekken zonder entreevoorwaarden, die louter waar nodig iets van onderhoudsactiviteiten vergen, een taak waar altijd en overal wel zogezegd lokaal betrokkenen of anderzijds gepassioneerden voor te porren zijn. Daar hoeft niet altijd de gemeentelijke, provinciale of nationale portefeuille voor getrokken te worden. In principe vormen ‘ontwikkeling’ en een integer behoud van erfgoed tegenovergestelde belangen, bijzonder moeilijk te verenigingen.

  6. Ja, ik kan daar wel in meevoelen.
    De oorspronkelijke functie van gebouwen wordt te gemakkelijk overboord gegooid. Te vaak wordt alleen de buitenkant ‘bewaard’ en de binnenkant geheel vernieuwd. Wordt een biechtstoel plotseling een speelkamertje.
    En natuurlijk allemaal spierwit vandaag de dag.
    Ja, meer aandacht voor de functie (incl. het interieur).

  7. Het mantra herbestemming mag van mij nog wel even blijven. Deze heeft al voor veel prachtige plekken gezorgd. Volgens mij moeten we vooral af van louter functioneel en zielloos hergebruik ten behoeve van een goede exploitatie. In plaats daarvan zouden we meer mogen koersen op maatschappelijke waardecreatie bij hernieuwd gebruik van een plek. Karianne Vandenbroucke schreef in haar publicatie: ‘Bij een geslaagde, betekenisvolle herbestemming voel je de identiteit van het erfgoed als vanzelfsprekend aan, waardoor die geschiedenis onderdeel wordt van onze toekomst.’ Om dit te kunnen bereiken is er een extra lading aan het herbestemmingsmantra nodig. Laten we een woord toevoegen en inzetten op meer betekenisvolle herbestemmingen. Zodat ons erfgoed blijvend van betekenis kan zijn.

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

We hebben zorg genomen om alle rechthebbenden voor hier gereproduceerde foto's te traceren, soms evenwel zonder succes. Iemand die in dit opzicht meent rechten te hebben wordt vriendelijk verzocht om contact op te nemen met de redactie van de Erfgoedstem.