Tom Buijtendorp: ‘Geef Nederland hoeksteen van Unesco werelderfgoed’

Lugdunum bij Katwijk aan Zee Beeld: Tom Nuijtendorp

Afgelopen week is aan cultuurminister Van Engelshoven advies uitgebracht over de Nederlandse nominatie van de Romeinse Limes als Unesco Werelderfgoed. Daarin ontbreekt ten onrechte Lugdunum, het eindpunt van deze Romeinse grensverdediging die begon bij de Zwarte Zee en eindigde met Lugdunum bij Katwijk aan Zee. Er is alle reden Lugdunum wel mee te nemen, eventueel als voorlopige nominatie als het proces meer tijd vraagt. Zonder zo’n optie nu in te bouwen is een latere aanvulling in de Unesco systematiek waarschijnlijk onmogelijk.

Lugdunum bij Katwijk aan Zee Beeld: Tom Buijtendorp

Na het opstellen van het advies is begin dit jaar veel meer bekend geworden over dit bovengemiddeld grote fort. Daarbij was het niet alleen hoeksteen van het Romeinse Rijk, maar vormde tevens al eeuwen een icoon van de Nederlandse strijd tegen het water. Dat is een centraal thema in het Nederlandse Unesco Werelderfgoed en hoogst actueel gezien de versnelde zeespiegelstijging die juist op dit punt goed zichtbaar is. Bovendien gaat het om de site met de oudste opgraving van de duizenden kilometers lange limes (1520), de oudste plattegrond (1552) en de oudste afbeelding van de limesweg (1749). In combinatie betreft het uniek internationaal erfgoed dat bovendien als Romeinse vloothaven de schakel vormt naar de Muur van Hadrianus in Engeland die al Unesco Werelderfgoed is. Nominatie van Lugdunum draagt zodoende bij aan de Unesco ambitie de gehele Romeinse grensverdediging als eenheid te presenteren met een zo’n compleet mogelijk verhaal.

Het deels in zee verdwenen Lugdunum, later bekend geworden als de Brittenburg, is de beroemdste cold case uit de archeologie. Daarover was tot begin dit jaar nauwelijks iets bekend, wat verklaart dat Lugdunum ontbreekt in het nominatieadvies. Maar in een begin dit jaar gepubliceerde uitwerking van de cold case, resultaat van circa 30 jaar onderzoek, is aangegeven dat wel degelijk een goed beeld van Lugdunum valt te vormen dat in een Romeins reisboek het ‘Hoofd van de Germaniën’ wordt genoemd. Op de twee enige Romeinse kaarten die bekend zijn, is het samen met Nijmegen de belangrijkste plaats van Romeins Nederland. Een deel kwam tevoorschijn in 1982 tijdens een opgraving waarvan de plattegrond nu voor het eerst is gepubliceerd. Het blijkt dat bij eerdere waarnemingen op het Katwijkse strand onder meer hierop aansluitende resten van een badhuis en een groot Romeins fort zijn waargenomen en getekend. Een maritieme verkenning eind 2018 toonde in de zeebodem resten van de oude riviergeul waar Lugdunum direct naast lag.

Nergens anders in Europa komt vijf eeuwen limesonderzoek zo op één plek bij elkaar. Zo werd in 1520 door graaf Jan van Wassenaar de eerste opgraving uitgevoerd en is in 1552 de eerste plattegrond van een limesfort getekend, met bovendien een voor die tijd ongekende precisie. In 1749 is er voor het eerst de Romeinse limesweg getekend. Kort daarvoor is gedurende enkele jaren naar uit het onderzoek blijkt ook vrij nauwkeurig de gemiddelde zeespiegel gemeten die destijds circa 35 centimeter lager stond dan tegenwoordig. Dat vormt een belangrijk meetpunt in de reeks die laat zien dat de zeespiegel vanaf circa 1850 versneld is gaan stijgen van circa 5 centimeter per eeuw naar circa 19 centimeter per eeuw tegenwoordig. Het blijkt dat de Romeinen het fort al met grote blokken tufsteen tegen het water hadden beschermd, maar dat kon niet voorkomen dat het door de zee is verslonden. Vanaf de 16e eeuw toonden kaarten hoe de Brittenburg door kustafslag langzaam in zee verdween, wat toen al internationaal de aandacht trok.

De gemeente Katwijk is erkend als Unesco erfgoed beheerder en heeft een groot regionaal museum waar in een tijdelijke tentoonstelling veel tot nu toe onbekend Brittenburg materiaal is getoond. In Katwijk zijn volop mogelijkheden om resten van Lugdunum en de verwoestende kracht van de zee weer zichtbaar te maken. Dat alles rechtvaardigt om de plaats alsnog in de nominatie mee te nemen, of in ieder geval die optie in te bouwen als in het huidige nominatieproces te weinig tijd resteert. Zonder zo’n optie nu in te bouwen is een latere aanvulling in de Unesco systematiek waarschijnlijk onmogelijk. Mede gezien de iconische betekenis zou het een gemiste kans zou zijn voor het Nederlandse Unesco werelderfgoed als de cultuurminister dit laat passeren.

Tom Buijtendorp promoveerde op het wel genomineerde Forum Hadriani en publiceerde begin dit jaar het nieuwe onderzoek (Brittenburg, verdronken hoeksteen van het Romeinse Rijk).