Erfgoed kan heel wat los maken. De discussie over de monumentenstatus van molen Windlust in Burum toont deze emotie in alle hevigheid. Zonder de gedrevenheid van de stichting die de molen bezit en heeft laten herbouwen en het enthousiasme van het dorp was de molen niet herbouwd. Aan de andere kant zijn er honderden monumenten – ook molens – waar bijna niemand interesse in heeft, die echter historisch zeer waardevol zijn. Monumentenzorg is ervoor om te zorgen dat historisch waardevolle objecten, ook die waar bijna niemand naar omkijkt, in stand blijven voor de toekomst. Zonder bescherming en financiële steun van overheidswege zou het generaties overschrijdende proces van monumentenzorg een bijna onbegonnen zaak zijn. Monumentenzorgers hebben ook de taak om de bijzondere en onvervangbare waarde van erfgoed te duiden.
Voor de catastrofale brand in 2012 was Windlust een historisch uitzonderlijk gave en waardevolle molen. Ik heb meerdere keren de oude molen bezocht. Ik was zeer onder de indruk van de geschiedenis dat het moleninterieur aan zich liet aflezen. Windlust was uniek door de combinatie van historische inscripties, historische bouwsporen en ook latere onderdelen als oude elektrische werktuigen waarmee het vroegere maalbedrijf de laatste decennia heeft gefunctioneerd. We zijn via de beelden van de brand allen getuigen van het feit dat deze eigenschappen in enkele ogenblikken onomkeerbaar zijn vernietigd.
Ook al is de nieuwe molen qua maatvoering een kopie van de oude geworden, de voornoemde onvervangbare bouwsporen en historische details zijn niet repliceerbaar. Ook als de nieuwe molen 100 jaar oud is, zullen de historische sporen van het vroegere maalbedrijf niet zijn teruggekeerd.
De discussie over de monumentenstatus van de nieuwe molen gaat over de plaats in het landschap, het kunnen functioneren als werktuig en de betekenis voor de huidige samenleving. De nieuwe molen draagt juist deze waarden nog meer dan de oude. Door de enorme betrokkenheid van het dorp en vele anderen is Windlust na de brand nog meer een icoon voor hen geworden. Echter, moet een vrijwel geheel nieuwe en repliceerbare molen daarom van rijkswege beschermd en gesubsidieerd worden? Dit terwijl het behoud van de wel historische molens een grote opgave is voor de toekomst? Er is daarbij gebrek aan geld, menskracht en inhoudelijke interesse. Maar het gaat ook over het principe: Wat is een monument?
Wanneer we weer kijken naar alle monumenten – inclusief molens – die we rijk zijn, dan moeten we constateren dat veel monumentenbezitters zouden dromen van de aandacht die Windlust nu heeft. Anders gezegd: veel historisch waardevolle gebouwen moeten het doen met heel wat minder fans. Moeten we met monumentenzorg de kant op willen van Idols? Ik stel van niet. Moeten we een molen als Windlust dan niet koesteren? Natuurlijk wel, maar wel vanuit zijn eigen waarde. De historisch onvervangbare Windlust uit 1787 is in 2012 in een oogwenk voorgoed verloren gegaan. Deze tragiek draagt de monumentenzorg, net als het leven zelf, ook in zich. Windlust heeft anno 2014 geen bescherming nodig vanuit de landelijke overheid als onvervangbaar historisch artefact, maar heeft als gemeentelijk en lokaal bouwwerk een eigen betekenis.
Ingezonden bericht Frank Terpstra
Knap stikje Frank! Hielendal mei iens! Us hûs yn Sleat, dêr’ t it optilt fan de monuminten, is neimakke “âld” en sil ek nea in monumint wurde.
Erfgoed is emotie, zegt Frank Terpstra. En dat is zeker waar, want wat je liefhebt wil je behouden. Erfgoed, dat willen we behouden.
Er is veel te doen rondom de monumentenstatus van molen Windlust. Het kan geen monument zijn, zegt de minister. Maar volgens de Raad voor Cultuur kan dat wel degelijk, en wel binnen de criteria die het ministerie zelf gesteld heeft. Want erfgoed moet je in zijn totaliteit bekijken, niet alleen de molen, maar ook haar plaats in het landschap en functie in de samenleving. Het standpunt van de Burumers is duidelijk; er is geen sprake van een nieuwe molen, maar van een authentieke molen die met veel originele ijzeren onderdelen, maar ook met veel nieuw materiaal hersteld is. Materiaal dat vanuit zijn aard geen lang leven beschoren is, en dus continu vervangen moet worden, wil het monument blijven bestaan. Dat geldt voor deze molen, dat geldt voor alle molens. Niet voor niets schrijft de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed dat wanneer bij molens het criterium gehanteerd zou worden dat het materiaal minstens 50 jaar oud moet zijn, er geen enkele molen op de monumentenlijst zou staan.
Waarom is die status zo belangrijk? NIet vanwege de mogelijkheid om subsidie aan te vragen, zoals wel eens gesuggereerd wordt. Want wie garandeert dat die subsidies nog bestaan tegen de tijd dat Windlust aan groot onderhoud toe is? Nee, de status is van belang omdat hij erkent dat deze molen behouden moet worden voor de toekomst, hij biedt de beschermende zekerheid dat er blijvend voor gezorgd gaat worden.
Frank Terpstra suggereert dat Windlust die bescherming niet nodig heeft, juist omdat de molen zo geliefd is. De aandacht van monumentenzorg kan beter gaan naar de monumenten waar bijna niemand interesse in heeft. Maar is het niet zo dat juist de aandacht voor Windlust gezorgd heeft dat ook die prachtige muurbloempjes weer meer belangstelling krijgen? Toen Burum getroffen werd door brand, werd er in het hele land geld ingezameld. Uit sympathie met Windlust, natuurlijk. Maar ook omdat veel mensen hierdoor geconfronteerd werden met het monument in hun eigen omgeving. Hoe vanzelfsprekend we het vinden, dat die molen het dorpshart siert, of de horizon in de polder. Hoe makkelijk we er aan voorbij gaan, hoe vaak we hem negeren.
Erfgoed is emotie. En onbekend maakt onbemind. Vandaar dat monumentenzorg de taak heeft om ook die onbekende, onbeminde monumenten te bewaren voor de toekomst. Niet alleen Kinderdijk en Zaanse Schans, maar ook die molens waar bijna niemand naar omkijkt. De brand in Burum was verschrikkelijk. Maar een van de vele positieve bijwerkingen was het brede draagvlak dat gecreëerd werd. Niet alleen voor Windlust, maar voor alle molens. Monumentenbeleid moet gedragen worden door de bevolking, kan niet zonder draagvlak. Daarmee levert Windlust een belangrijke bijdrage aan de bescherming van al die onbekende, onbeminde, maar o zo mooie en waardevolle monumenten. Waarom dit een reden zou zijn om juist dit prachtige monument zijn status te onthouden ontgaat mij. Integendeel, zou ik zeggen.
Jacqueline Brauwers, bestuurslid van de stichting die Windlust bezit en met veel inzet heeft laten herbouwen, schrijft dat erfgoed emotie is. Ik heb echter genoemd dat erfgoed heel wat kan losmaken. Een kleine nuancering…!
Een tweede opmerking: de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed schrijft niet dat wanneer bij molens het criterium gehanteerd zou worden dat het materiaal minstens 50 jaar oud moet zijn, er geen enkele molen op de monumentenlijst zou staan. De Rijksdienst schrijft op blz. 39 van Een Toekomst voor Molens [ zie http://www.cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/publications/een-toekomst-voor-molens.pdf ] :
“Voor molens werd geregeld een beredeneerde uitzondering gemaakt: vaker dan bij andere monumenten waren reconstructies en completeringen bij molens aan de orde, en molens kennen in sommige opzichten vaak terugkomende deel-restauraties. Een voorbeeld daarvan is de staart, waarvan de levensduur gering is. Het verdient aanbeveling onderhoud zo structureel en kwalitatief goed uit te voeren dat omvangrijke, vaak kostbare restauraties onnodig zijn, of tenminste niet vaker dan een enkele keer per eeuw plaatsvinden. Voor andere monumenten wordt een frequentie van eens in de dertig tot vijftig jaar aangehouden.”
Hoofddoel bij rijksmonumentale molens is voor de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed wel degelijk behoud van historische bouwmassa. Belangrijke onderdelen van zowel het staande als het gaande werk van de in 2012 verbrande Windlust bestonden uit onvervangbaar materiaal en stamden uit 1787. En stamden uit latere, niet repliceerbare gebruiksperioden waarin de molen heeft gefunctioneerd als economisch productiemiddel.
Ik ben benieuwd welke status de molen uiteindelijk krijgt. Dat is uiteindelijk de uitkomst van de mogelijke democratische en juridische processen die de eigenaar nog kan, wil en gaat insteken.
Vast staat dat Windlust anno 2014 geen bescherming nodig heeft vanuit de landelijke overheid als onvervangbaar historisch artefact. De simpele reden is dat de nieuwe molen geen onvervangbaar historisch artefact is, maar een vervangbare molen.