Steeds meer inwoners bepalen zélf wat er op de gemeentelijke monumentenlijst moet staan

Tot voor kort werden monumenten aangewezen door enkel architectuurhistorici en erfgoedexperts. Maar de laatste tijd zien we een verschuiving in macht: steeds meer inwoners hebben inspraak op het erfgoed dat op de gemeentelijke monumentenlijst staat. Ze worden opgeroepen om zelf objecten aan te wijzen of mogen kiezen uit een lijst. Een goede ontwikkeling? En wat gebeurt er met de rol van de erfgoedexpert?

“Door experts de monumenten te laten kiezen, wordt erfgoed voor de leek een ‘ver-van-mijn-bed-show’. Erfgoed is geen bètawetenschap, monumenten aanwijzen is niet hetzelfde als formules oplossen.  Over de omgang met en waardering voor erfgoed is altijd al discussie geweest en daardoor is het juist subjectief.” Dit vertelt Gertjan de Boer me in een interview dat ik afgelopen september met hem hield. Gertjan was op dat moment beleidsmedewerker Cultuurhistorie bij gemeente De Ronde Venen en hij vertelde me over een bijzonder experiment: hij riep inwoners op om suggesties te doen voor gemeentelijke monumenten. Sindsdien kom ik dit soort ‘experimenten’ steeds vaker tegen in het nieuws.

Molen in Wilnis, gemeente De Ronde Venen. Foto: Melanie Dalebout

Faro

En dat is niet zo gek: we staan aan de vooravond van de ondertekening van het Verdrag van Faro. Dit Europese verdrag dat in 2005 in de Portugese stad Faro werd opgesteld, benadrukt het belang van participatie en burgerinitiatief in de erfgoedsector. Demmissionair minister Van Engelshoven is voornemens het verdrag te ondertekenen. Faro sluit goed aan bij de recente ontwikkelingen in de maatschappij waarbij de burger steeds mondiger wordt.

Ook in de erfgoedsector zien we een verschuiving van macht optreden. Participatieprojecten duiken overal op en ambtenaren bereiden zich voor. Wel zie je dat de ene gemeente zich wat sneller aanpast aan de ontwikkelingen dan de ander. Volgens de ambtenaren in de wat progressievere gemeenten is inspraak in de monumentenlijst een goede manier om inwoners bewust te maken van hun omgeving en de waardering voor erfgoed te vergroten. En dit is zeker belangrijk in een tijd waarin de ruimteclaim groot is.

Post 65

Inspraak in de monumentenlijst sluit ook aan bij de nieuwe manier van waarderen van Post 65 erfgoed. Bij dit jonge erfgoed spelen vaak veel meer aspecten een rol dan slechts de architectuurhistorische waarde. Post 65 erfgoed werd gebouwd in een tijd waarin de bevolking meer te zeggen kreeg over de ruimtelijke inrichting, het is daarom passend om hen ook te betrekken bij de waardering hiervan. Daarnaast zijn de verhalen rond dit erfgoed, en vaak ook de architect en gebruikers, nog in leven.

CC BY SA 3.0
Amsterdamse Poort, Amsterdam-Zuidoost Foto: Jan Derwig via Wikimedia

Hieronder volgen enkele voorbeelden van gemeenten die experimenteren met participatie.

Top 10-lijstjes in Dordrecht

Een gemeente die er al vroeg bij was, is Dordrecht. In 2018 stelde de gemeente samen met Vereniging Oud-Dordrecht en de Welstands- en monumentencommissie een lijst van mogelijke monumenten samen. Vervolgens riep Dordrecht haar inwoners op om uit deze lijst een ’top 10′ in te sturen. Aan de hand van de verkiezing wezen het college van burgemeester en wethouders 25 gemeentelijke monumenten aan. 

Bekende Dordtenaren vertelden in video’s wat hun nummer 1 is. City-bloggers Ayse en Sanna kozen voor het voormalig badhuis.

Typisch Lelystad

Welk gebouw object, kunstwerk of stadsgezicht is typsich Lelystads? Deze vraag stelde gemeente Lelystad afgelopen maart aan haar inwoners. Geïnteresseerden konden kiezen uit tien suggesties van de gemeente of zelf een object aandragen.

De populairste objecten krijgen een schildje met een QR-code. Zo kunnen de inwoners straks een wandeling maken langs de meest typische objecten van Lelystad en krijgen ze door middel van de QR-code meer informatie over het object. De uitgekozen objecten krijgen echter geen gemeentelijke monumentenstatus, slechts de status van ‘beeldbepalend‘.

Wat maakt Enkhuizen tot Enkhuizen?

Ook Enkhuizen vraagt haar inwoners om hulp. Niet bij het kiezen van monumenten, maar bij het kiezen van (immaterieel) erfgoed. Het college wil graag weten welke sporen uit het verleden het Enkhuizer verhaal vertellen en wat inwoners belangrijk vinden om rekening mee te houden bij de ontwikkeling van cultureel erfgoed.

Volgens Wethouder Dorus Luykx werkt het niet meer om erfgoed aan te wijzen vanuit de ‘ivoren toren’. Vandaar de oproep: Welk erfgoed maakt Enkhuizen tot Enkhuizen? Maar wat erfgoed allemaal kan in houden bleek nog niet duidelijk voor iedereen. “Mensen denken bij erfgoed: o, dat is oud en dat is een gebouw”, zegt Luyckx. “Maar je hebt ook het immateriële erfgoed.” Als voorbeelden noemt hij de bruine vloot of de harddraverij. “Er zijn een hoop elementen in Enkhuizen waarvan ik zeg: die moet je koesteren, die moet je bewaren.”

Nieuwegein zoekt jonge monumenten

In het kader van het 50-jarig bestaan van Nieuwegein wil de gemeente de monumentenlijst aanvullen. Ook hier konden de inwoners stemmen op een gebouw uit een lijst die is opgesteld door de gemeente. Daarnaast zijn de inwoners vrij om een suggestie aan te dragen die de gemeente nog niet in beeld had. Dit leverde wel veertig suggesties op. Al die suggesties zijn vervolgens getoetst op authenticiteit en bouwhistorische waarde. Zeven objecten zullen uiteindelijk de status van gemeentelijk monument krijgen. 

De wethouder hoopt dat inwoners door de oproep met andere ogen naar hun omgeving gaan kijken: “We vragen eigenlijk; kijk nou eens om je heen, wat voor moois staat er in je wijk? En wat wil je als inwoner behouden?” Uiteindelijk is het aan het college om een keuze te maken: “We gaan er een paar moderne erfgoedparels uithalen.” 

Rol van de erfgoedprofessional?

Wat gebeurt er met de rol van de erfgoedprofessional wanneer de burger steeds meer macht krijgt bij het kiezen van monumenten? Is de expert straks nog wel nodig? Ik stelde deze vraag in het interview met beleidsmedewerker Gertjan de Boer, waarover ik aan het begin van dit artikel al schreef. Op verzoek van Gertjan zijn in gemeente De Ronde Venen nieuwe gemeentelijke monumenten aangewezen doormiddel van een oproep aan inwoners om objecten aan te dragen. De ingediende objecten zijn vervolgens beoordeeld een groepje van 4 kenners (inwoners uit de gemeente met interesse in erfgoed maar zonder professionele achtergrond).

Toch liet Gertjan nog twee experts meekijken vanaf de zijlijn. “De experts moeten er op letten dat de voorstellen juridisch haalbaar zijn. Dat een gebouw ‘mooi’ is, is niet voldoende voor de redengevende beschrijving.” De professional blijft dus onmisbaar. Gertjan: “Alleen de professional weet wat mensen  óók in de toekomst belangrijk gaan vinden.”

Hoe ziet u de rol van de erfgoedprofessional in de toekomst? Laat het ons hieronder weten!

  1. Prachtig artikel! Kan hier heel eind in mee, maar dat laatste citaat van Gertjan de Boer, daar kan ik niet in mee. Niemand weet wat we in de toekomst belangrijk vinden. Het idee van erfgoed als ‘het kwetsbare dat beschermd moet als een onveranderlijk spoor uit het verleden’ is nog maar maximaal een paar honderd jaar oud. Dat die argumentatie, die zo kenmerkend is voor de moderne tijd, in binnen nog eens 200 jaar weer gaat verlaten is net zo aannemelijk als haar tegendeel.

    We weten niet wat mensen met erfgoed willen in de toekomst, we weten alleen wat wij er nu mee willen…en vaak zelfs dat niet. Daarom kan de erfgoedexpert helpen dat complete beeld te schetsen van wat we nu willen, inzichtelijk maken wat we nu allemaal wel, of niet belangrijk vinden. De expert heeft kennis van de verschillende soorten van argumenten, maar weet dat die morgen gedateerd kunnen zijn.

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

We hebben zorg genomen om alle rechthebbenden voor hier gereproduceerde foto's te traceren, soms evenwel zonder succes. Iemand die in dit opzicht meent rechten te hebben wordt vriendelijk verzocht om contact op te nemen met de redactie van de Erfgoedstem.